Special onteigeningsrecht – blog III: Schadeloosstellingsprocedure bij onteigening

In deze blogserie bespreken we aspecten van het onteigeningsrecht op hoofdlijnen.

Het eerste blog in deze serie bespraken wij de verandering per 1 januari 2024 waarbij onteigening niet meer plaatsvindt via een Kroonbesluit, maar via een onteigeningsbeschikking en de bestuursrechtelijke procedure die daarbij komt kijken. In het tweede blog  kwamen de criteria voor onteigening aan de orde. Welke procedure doorlopen moet worden voor vaststelling van de schadeloosstelling is onderwerp van dit derde blog.

Nadat een onteigeningsbeschikking is bekend gemaakt, kan de onteigenaar de rechtbank verzoeken de bijbehorende schadeloosstelling vast te stellen. In tegenstelling tot de vaststelling van de onteigeningsbeschikking (die door de bestuursrechter wordt vastgesteld) geschiedt de vaststelling van de schadeloosstelling door de burgerlijke (civiele) rechter, hierna ‘de rechtbank’ genoemd. De onteigenaar kan de rechtbank verzoeken de schadeloosstelling vast te stellen al voordat de onteigeningsbeschikking onherroepelijk vast staat. Of dat verstandig is, laten we in dit blog buiten beschouwing. Het zal afhangen van de specifieke situatie.

Als de onteigeningsbeschikking onherroepelijk is, maar de onteigenaar niet binnen twaalf maanden daarna een verzoek om schadeloosstelling heeft ingediend, dan vervalt de onteigeningsbeschikking (art. 11.12 Omgevingswet). Ofwel, de onteigenaar kan het indienen van het verzoek tot vaststelling van de schadeloosstelling niet te lang uitstellen.

In het verzoekschrift neemt de onteigenaar op welke schadeloosstelling aan welke belanghebbende wordt aangeboden. Het is een overzicht waaruit duidelijk wordt hoe de onteigenaar voornemens is de belanghebbenden die met onteigening worden geconfronteerd, te gaan compenseren. In reactie op het verzoekschrift kunnen belanghebbenden een verweerschrift indienen als zij vinden dat de voorgestelde schadeloosstelling niet voldoende is.

De rechtbank plant vervolgens een mondelinge behandeling (vóór deskundigenbericht), waarin partijen ook hun visie kunnen geven welke deskundigen door de rechtbank benoemd moeten worden voor advisering over de schadeloosstelling.

De volgende stap in de procedure is dat de rechtbank zal overgaan tot een deskundigenbenoeming. Artikel 15.39 Omgevingswet verplicht de rechtbank een oneven aantal deskundigen te benoemen die een advies uitbrengen over de schadeloosstelling. De rechtbank mag hier niet van af zien. Ook benoemt de rechtbank een rechter-commissaris, die het aanspreekpunt is voor de deskundigen en partijen ten tijde van de totstandkoming van het deskundigenbericht (zie ook hierna).

De benoemde deskundigen gaan vervolgens ter plaatse (descente) om de ligging en de situatie op te nemen van de te onteigenen percelen. Hierbij zijn sowieso een rechter-commissaris en griffier aanwezig (artikel 15.40 Omgevingswet).

Na het onderzoek ter plaatse zal de rechtbank zo spoedig mogelijk een voorlopige schadeloosstelling voor elke belanghebbende vaststellen. De voorlopige schadeloosstelling is feitelijk een voorschot op de definitieve schadeloosstelling.

Ondertussen doen de deskundigen hun onderzoek en zullen zij komen tot een concept-deskundigenbericht waarin zij de schadeloosstelling hebben begroot. In de praktijk worden de belanghebbenden en de verzoeker (onteigenaar) in de gelegenheid gesteld te reageren op het concept-deskundigenbericht. Het definitieve deskundigenbericht wordt door de deskundigen aan de rechtbank toegestuurd.

De procedure vervolgt zich doordat de rechtbank een mondelinge behandeling plant waarbij partijen nogmaals de gelegenheid hebben om hun stellingen toe te lichten. De deskundigen zijn ook aanwezig om eventuele vragen van de rechtbank over hun deskundigenbericht te beantwoorden of hun visie te geven op de stellingen van de partijen.

Na de mondelinge behandeling stelt de rechtbank de eindbeschikking met betrekking tot de schadeloosstelling vast (art. 15.45 Omgevingswet). Het eerder verleende voorschot wordt verrekend met de schadeloosstelling in de eindbeschikking. De kosten van de schadeloosstellingsprocedure komen voor rekening van de onteigenaar. Als kosten voor rechtsbijstand en andere deskundige bijstand door een belanghebbende in redelijkheid zijn gemaakt, komen deze kosten ook voor vergoeding in aanmerking.

Anders dan wat gebruikelijk is in civiele procedures, staat tegen de eindbeschikking van de rechtbank geen hoger beroep open. Er kan alleen maar beroep in cassatie worden ingesteld (art. 15.48 Omgevingswet) binnen drie maanden na de uitspraak van de rechtbank.

Hiermee is de civielrechtelijke schadeloosstellingsprocedure afgerond. Maar om de onteigening te effectueren dient er nog wel tot eigendomsoverdracht gekomen te worden. Dat gebeurt via het verlijden van de onteigeningsakte door de notaris. De notaris zal steeds moeten controleren of aan alle vereisten voor het verlijden van de onteigeningsakte is voldaan (artikel 11.16 Omgevingswet). De onteigeningsakte wordt ondertekend door de onteigenaar. De notaris zal vervolgens zorgen voor inschrijving van de onteigeningsakte in de openbare registers, waarmee de onteigenaar het onteigende verkrijgt.

Het bovenstaande geeft de schadeloosstellingsprocedure in een notendop weer. Dat een eigenaar die onteigend wordt schadeloos gesteld moet worden, is algemeen bekend. Maar ook anderen (derden) kunnen schade lijden door onteigening. In het vierde (en laatste) blog van deze serie gaan we in op deze groep en hoe het onteigeningsrecht dan uitpakt.

Hulp en advies nodig bij onteigeningskwesties? Neem contact met ons op.